افزایش ژئوپلیتیکی دریای خزر در قرن پیشرو

در حال حاضر مجامع بین المللی سطح بالایی در جهان وجود دارند که به طور پیش فرض انتظارات بالایی هم ایجاد می‌کنند و اگر نتیجه‌ای حاصل نشود، ناامیدی به بار می‌آورد و از سوی دیگر به برخی از مجامع از همان ابتدا با تردید نگریسته می‌شود. به طور مستقیم یا غیرمستقیم، چنین مجامعی متهم به مکانی برای گفت‌وگوهای سیاسی بی نتیجه هستند و برای ایجاد نتایج فوری و اساسی مناسب نیستند. با این حال، با گذشت زمان، ارزش آنها ممکن است بسیار بیشتر از آنچه در ابتدا انتظار می‌رفت، معلوم شود و این موضوع را قطعا می‌توان در مورد مجمع اقتصادی خزر باور داشت.

به گزارش گذارنیوز، از ۱۲ تا ۱۵ مهرماه امسال، دومین مجمع اقتصادی دریای خزر در مسکو برگزار می‌شود و مقامات و بازرگانان روسیه، آذربایجان، ایران، قزاقستان و ترکمنستان در مجمع اقتصادی خزر شرکت خواهند کرد. بر اساس دستور کار این مجمع، موضوعاتی مانند تقویت حمل و نقل، انرژی، اقتصاد، علم، محیط شهری راحت و همکاری‌های بین شهری در داخل منطقه مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

اهمیت ژئوپلتیک خزر

امروزه ادغام منطقه‌ای به عنوان یکی از عناصر کلیدی امنیت جهانی تلقی می‌شود. با جهانی شدن جهان، نیاز به توسعه پایدار، ثبات و امنیت در مناطق مختلف افزایش می‌یابد. این یک واقعیت شناخته شده است که حوضه خزر به دلایل متعددی از اهمیت جهانی و حیاتی برخوردار است. منطقه خزر برای قرن‌ها به دلیل عوامل سیاسی، ژئوپلیتیکی، اقتصادی، انرژی و فرهنگی مورد توجه جهانی قرار گرفته و اهمیت آن به طور قابل توجهی در اوایل قرن ۲۱ افزایش یافته است.

سه دلیل کلیدی برای افزایش اهمیت منطقه خزر وجود دارد. اولاً، منطقه خزر دارای منابع عظیم انرژی است که تأثیر زیادی بر امنیت انرژی جهانی دارد. ثانیاً، واقعیت ژئوپلیتیکی این است که ابرقدرت‌ها درگیر مبارزه شدید برای خزر هستند. ثالثاً، کشورهای مستقل ساحلی خزر اکنون در حال ایجاد چارچوب قانونی برای یک مدل کاملاً جدید از همکاری هستند. این سه عامل مسائل مربوط به خزر را هم برای کارشناسان، هم برای سیاستمداران و هم برای مجامع تجاری بسیار مهم می‌کند.

نتایج نخستین نشست مجمع

نخستین مجمع اقتصادی خزر مردادماه سال ۹۸ در «آوازه‌شهر» ترکمنستان در سواحل دریای خزر برگزار شد تا پنج کشور بسیار متفاوت از نظر تولید ناخالص داخلی و جمعیت را گرد هم آورد؛ روسیه و قزاقستان، ترکمنستان با اوراسیا همکاری سطح بالایی دارند، آذربایجان هوشمندانه سیاست چندبردار را دنبال می‌کند و در نهایت ایران با تحریم‌های اقتصادی آمریکا دست و پنجه نرم می‌کند.

در ۱۱ تا ۱۲ آگوست ۲۰۱۹، حدود ۱۵۰۰ شرکت کننده، از جمله هیئت‌هایی از ۲۹ سازمان بین‌المللی، در آوازه ترکمنستان گرد هم آمدند. البته روسای کشورهای حاشیه دریای خزر و نخست وزیران آنها نیز در این نشست حضور داشتند. یکی از موضوعات محوری، روند تصویب کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر بود. این معاهده به منظور تنظیم حقوق و تعهدات کشورها در خصوص استفاده از دریای خزر شامل آب‌ها، کف، منابع طبیعی و حریم هوایی خزر است. این کنوانسیون سال ۲۰۱۸ پس از ۲۲ سال مذاکره به تصویب رسید. البته سه کشور منطقه قبلاً آن را تصویب کرده‌اند، اما روسیه و ایران هنوز این کار را نکرده‌اند.

روسیه در حال اصلاح وضعیت و برای تصویب به دوما ارائه کرده است. اما به نظر می‌رسد در ایران وضعیت پیچیده‌تر باشد، بر اساس این کنوانسیون، آب‌های سرزمینی حق ایران نسبت به بخشی از دریا که بالفعل کنترل می‌کند، کمتر خواهد بود، از همین روی مورد انتقاد مخالفان است. علاوه بر این، ایران برنامه‌ریزی کرده بود که به همراه آذربایجان توسعه منابع نفت و گاز خزر را آغاز کند اما خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با تهران و تحریم‌های جدید علیه جمهوری اسلامی، اجرای این طرح‌ها را به شدت دشوار کرده است.

علاوه بر این، موارد دیگری مانند؛ ایجاد یک مرکز لجستیک منطقه‌ای و تهیه طرح تقویت همکاری‌های اقتصادی در منطقه خزر با هدف افزایش تجارت منطقه‌ای مورد مذاکره قرار گرفت.

اهمیت راهبردی مجمع

روسیه به دلایل سیاسی و اقتصادی به این مجمع علاقه‌مند است. از نظر سیاسی، این یک بستر مفید برای همکاری با بسیاری از شرکای مختلف و دشوار، اما ضروری روسیه است. لازم به ذکر است که همکاری دوجانبه با ترکمنستان و ایران اغلب یا مشکل است یا ناکافی.

بنابراین این مجمع برای روسیه که به دنبال همکاری با شرق پس از اعمال تحریم‌های غرب بوده، مهم است. در سال ۲۰۲۲، همکاری روسیه با چین، کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای دریای خزر به رکوردهایی بالایی رسید. بنابراین، همکاری با کشورهای شرقی فرصت‌های عملی برای تقویت و گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری در بازار روسیه ارائه می‌دهد. علاوه بر این، روسیه به تشدید تلاش‌های خود در مسیر سیاست خارجی (مجمع اقتصادی بین‌المللی سن پترزبورگ، مجمع اقتصادی شرق، سازمان همکاری شانگهای) برای حذف تلاش‌های اقتصادی و سیاسی غرب برای منزوی کردن مسکو ادامه می‌دهد.

هم چنین بسیاری از کارشناسان معتقدند که این مجمع اقتصادی به یک جهت اقتصادی مهم برای اجرای چشم انداز “کمربند و جاده” تبدیل خواهد شد. دریای خزر یک منطقه کلیدی برای تجارت صادراتی چین به اروپا است. پس از راه اندازی چشم انداز BRI، تمرکز چین بر دریای خزر نیز افزایش یافته است، زیرا حجم تجارت آن با کشورهای اتحادیه اروپا هر سال افزایش می‌یابد. بطوریکه کارشناسان پیش بینی می‌کنند که این رقم از یک تریلیون دلار فراتر رود.

بنابراین باز کردن مسیرهای ترانزیتی جدید برای چین بسیار مهم است. مسیرهای عبوری از روسیه و بلاروس به دلیل تحریم‌های سخت آمریکا محدود شده و در شرایط فعلی مسیر قزاقستان و آذربایجان قابل قبول ترین مسیر برای چین است. از همین روی، توجه جدی چین به مجمع اقتصادی خزر تصادفی نیست.

برای ترکمنستان، برگزاری این مجمع در حال حاضر به معنای حرکت به سمت گشودن فضای سیاسی و اقتصادی کشور بود. در این راستا، برگزاری مجمع در ترکمنستان، گفتگو با کشورهای شریک و همچنین ارتباط با سازمان‌های بین المللی مانند OECD، بانک‌های بین المللی، سازمان‌های حمل و نقل بین‌المللی خود به خود اهمیت دارد.

روسیه یکی از شرکای تجاری خارجی ترکمنستان است و در مبادلات دوجانبه مازاد تجاری روسیه مثبت بوده و روند رو به رشد است. بخش عمده صادرات روسیه ماشین آلات، تجهیزات و وسایل نقلیه (حدود ۲۸٪ از کل صادرات)، محصولات غذایی (۲۳٪) و محصولات شیمیایی (۲۲٪) است. همچنین شرکت‌های نفت و گاز روسیه – روس نفت، گازپروم و لوک اویل – علاقه‌مند به همکاری با ترکمنستان در توسعه میادین نفت و گاز هستند.

توسعه کریدورهای حمل و نقل دریای خزر یکی از موضوعات مورد علاقه و در راستای منافع استراتژیک کشورهای ساحلی است که منظور راه آهن سواحل غربی دریای خزر، از طریق آذربایجان به ایران و در ساحل شرقی، از طریق قزاقستان و ترکمنستان به ایران است. البته راه آهن شرق قبلا ساخته شده است که در حال حاضر کمتر از آن استفاده می‌شود اما پتانسیل و آینده بسیار قابل توجهی دارد.

برای نمونه، صادرات کنونی کود روسی به بازارهای ایران را در نظر بگیرید. ابتدا روی واگن‌های باری بارگیری می‌شود و با راه آهن به نووروسیسک می‌روند. سپس بر روی کشتی‌ها بارگیری و از طریق تنگه بسفر و کانال سوئز به بنادر ایران در خلیج فارس منتقل می‌شود. سپس دوباره بر روی واگن‌های باری بارگیری شده و به مصرف کننده تحویل داده می‌شوند. اکنون مزایای حمل و نقل تک وجهی را تصور کنید، زمانی که محموله از طریق راه آهن از محل تولید به نقطه‌ای نزدیک به مصرف کننده منتقل می‌شود؛ مسیر حمل و نقل تا ۶۰ درصد و هزینه‌ها به نصف یا دو سوم کاهش می‌یابد.

تجارت ایران با کشورهای حاشیه خزر

عملکرد دولت سیزدهم در یکسال اخیر نشان می‌دهد که ایران به دنبال تقویت گره‌های اقتصادی خود با کشورها و مجامع شرقی مانند اوراسیا، پیمان شانگهای و مجمع اقتصادی خزر است، شواهد و تجریه نشان می‌دهد که هر اندازه ایران به این کشورها نزدیکتر شده توانسته بر تحریم‌های غرب غلبه کند. براساس داده های رسمی، در سال گذشته میزان مبادلات تجاری ایران و کشورهای حاشیه دریای خزر حدود ۳.۵ میلیارد دلار بود که با هدف گذاری انجام شده این میزان در سال جاری به ۴ میلیارد می‌رسد.

طبق آخرین اعلام گمرک ایران برای مبادلات با کشورهای حاشیه خزر، تجارت غیرنفتی ایران به چهار کشور حاشیه دریای خزر در دو ماه نخست امسال، یک میلیون و ۲۰۰ هزار و ۹۴۰ تن کالا به ارزش ۸۹۷ میلیون و ۵۰۵ هزار دلار بود که با رشد ۱۰ درصدی در وزن و ۳۸ درصدی در ارزش همراه بوده است.

کشور آذربایجان با خرید ۱۲۱ هزار و ۳۳۸ تن کالای ایرانی به ارزش ۱۱۴ میلیون و ۹۷۷هزار دلار با وجود کاهش ۱۰درصدی در وزن، ۱۰۴درصد در ارزش رشد داشته و اولین مقصد کالای صادراتی ایران در حاشیه کشورهای خزری بود، روسیه به ارزش ۶۸ میلیون و ۵۸۴هزاردلار و با کاهش ۱۲ درصدی و ۲۹ درصدی در وزن و ارزش در جایگاه دوم، ترکمنستان نیز با ارزش ۵۸میلیون و ۶۰۲هزار دلار در جایگاه سوم و قزاقستان با ارزش ۲۰میلیون و ۸۵۴هزار دلار در جایگاه چهارم صادرات ایران به کشورهای خزری قرار دارد.

نتیجه

مجمع اقتصادی خزر یک الگوی همکاری بسیار مهم است و به باور بسیاری از کارشناسان، یک پلتفرم مفیدی است که با تمرکز جغرافیایی منافع، مجمع خزر را نمی‌توان با چیز دیگری جایگزین کرد. به نظر می‌رسد که شرایط برای تضمین یک اتحاد سیاسی کافی نیست. علاوه بر این که کشورهای ساحلی خزر بسیار متفاوت هستند، یک سری محدودیت‌های نهادی نیز وجود دارد. در عین حال، دستور کار اقتصادی کاملاً مناسب است. سوالات امنیتی قابل توجهی نیز وجود دارد اما تمرکز بر اقتصاد دریای خزر، حمل و نقل، انرژی، و گسترش تجارت و جریان سرمایه گذاری در کانون آن قرار دارد.

دومین مجمع اقتصادی کشورهای حاشیه دریای خزر روزهای ۱۲ تا ۱۵ مهرماه سال جاری در مسکو، پایتخت روسیه برگزار می‌شود. در این رویداد اقتصادی بین‌المللی «میخائیل میشوستین» نخست وزیر فدراسیون روسیه، «اسداف» نخست وزیر جمهوری آذربایجان، «اسماعیل‌اف» نخست وزیر قزاقستان و «مردوف» معاون کابینه وزرای ترکمنستان و «محمدمخبر» معاون اول رئیس‌جمهور حضور دارند. ریاست هیات ایرانی برعهده مخبر است و تعدادی از وزرا وی را در این سفر همراهی می کنند.

منبع: بازار