کارخانه‌جات گیاهی!
اختصاصی گذارنیوز:
آینده‌ای رو تصور کنین که کل کره‌ی زمین تبدیل به بیابونی خشک و برهوت شده. بیابونی که زمینش شوره‌زاره و هیچ اَبری توی آسمان بالای سرش نیست. هیچ چیزی جز چند بوته‌ی خار خشکِ رقصان در هوا دیده نمی‌شه. تو چنین بیابونی ما همگی مثل «رَنگو» هستیم. آفتاب‌پرستی که به چنین آب‌وهوایی عادت نداره.
بدن‌مون از بی‌آبی و گرسنگی تضعیف شده و برداشتن هر قدم، مثل بلند کردن یه وزنه‌ی صد کیلوی‌یه. وقتی هر چند دقیقه به آسمون بالای سرمون نگاه می‌کنیم تا دنبال اَبر بگردیم، عقابی رو می‌بینیم که بالای سرمون ایستاده و کمین کرده تا شکارمون کنه. این عقاب، عقاب قحطی‌یه. عقابی که اگر «کشاورزی عمودی» رو جدی نگیریم، خیلی زود ما انسان‌ها رو یه لقمه‌ی چپش می‌کنه.
پیش‌بینی می‌شه که تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان به چیزی نزدیک به ۱۰ میلیارد نفر برسه. در چنین شرایطی تامین غذای این حجم از جمعیت، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بشری محسوب می‌شه. از طرف دیگه شهرها و مناطق مسکونی روز‌به‌روز در حال گسترده‌تر شدن هستند. به طوری‌که حتی به زمین‌های کشاورزی اطراف شهرها هم تجاوز شده و جای اون‌ها رو مجتمع‌های مسکونی گرفته. تو همچین وضعیتی، «کشاورزی عمودی» تنها راه‌حلِ فوری‌یه که به ذهن دانشمندان امروزی رسیده.
کشاورزی عمودی اصولاً چی هست؟
تصور کنین کتاب‌ها رو به جای گذاشتن توی قفسه‌های عمودی، دونه دونه روی زمین می‌چیدیم. این‌جوری برای چیدن فقط دویست سی‌صد کتاب، نیاز به یه قصر داشتیم!
همون‌طور که چیدن کتاب‌ها روی سطح زمین منطقی نیست، کشاورزی اُفقی (همون شکل سنتی خودمون) هم دیگه منطقی نیست. البته منطقی باشه هم دیگه فضای این کار نیست. هدف اصلی کشاورزی عمودی، استفاده از کم‌ترین فضای ممکن برای تولید بیش‌ترین محصول ممکنه.
در کشاورزی به سبک سنتی، بذرها روی یه سطح افقی پخش می‌شن و ازشون مراقبت می‌شه تا به مرحله‌ی برداشت برسن. اما در کشاورزی به سبک عمودی، از فضا نهایت استفاده رو می‌بریم و لایه لایه به شکل عمودی گیاهان موردنظرمونو کشت می‌کنیم. به همین دلیله که ازش به نام‌های «کشاورزی چند لایه» یا «کارخونه‌ی گیاهی» هم یاد می‌کنیم.
کشاورزی عمودی از لحاظ فنی تفاوت زیادی با کشت گلخونه‌ای نداره. توی این مدل هم درست مثل گلخونه‌ها می‌تونیم دما، نور، رطوبت و گازهای موجود رو کنترل کنیم. در چنین شرایطی خطر تگرگ، گرمای شدید، سرمای بی‌سابقه و حتی حیوانات موذی وجود نداره. این به ما کمک می‌کنه توی هر فصلی، هر میوه‌ای که بخوایم، کشت و برداشت کنیم.
اولین مزرعه عمودی تاریخ در چه زمانی ساخته شده؟
شاید بشه اِدعا کرد که اولین کشاورزی عمودی به یکی از عجایب هفت‌گانه یعنی «باغ‌های معلق» برمی‌گرده. این باغ‌ها سیستم آبیاری بسیار پیشرفته‌ای داشتن که در زمان خودشون بسیار پیشرفته بودن. این سیستم مهندسی و هوشمندانه باعث می‌شده رویای باغ‌های معلق و گیاهانی که طبقه طبقه روی هم سوار شده‌ن، به حقیقت بپیونده.
کشاورزی عمودی برای اولین بار توسط چه کسی مطرح شده؟
پدر کشاورزی عمودی رو می‌تونیم آقای دکتر «دیکسون دیسپامی‌یر» هفتاد ساله بدونیم؛ استاد میکروبیولوژی و بهداشت عمومی دانشگاه کلمبیا. اون در کتاب خودش به نام «کشاورزی عمودی» نیاز گیاهان به خاک رو زیر سوال برد و گفت برای کشت محصول نیاز به خاک نداریم و می‌تونیم با فراهم کردن یه سری شرایط خاص، از معادله حذفش کنیم.
اون می‌گه کشاورزی عمودی شاید کمی پرهزینه باشه اما باید اون رو به چشم یه چالش دید که ابرقدرت‌ها برای رسیدن به اون دست‌وپنجه نرم می‌کنن: «هیچ چیزی نمی‌تونه مانع ما برای داشتن مزرعه‌های عمودی بشه. همون‌جور که هیچ چیز مانع ما برای سفر به کره‌ی ماه نشد.»
دکتر دیسپامی‌یر ابتدا ایده‌های خودشو به عنوان یک استاد بهداشت عمومی مطرح کرده. اون ده سال گذشته رو به همراه دانشجویانش صرف مطالعه و تحقیق در مورد این مسئله کرده و معتقده برج‌ها و ساختمون‌های متروکه، بهترین مکان‌ها برای این نوع از کشت هستن.
این دانشمند خوش‌فکر حتی به فکر تامین انرژی موردنیاز این مزرعه‌ها هم بوده. اون می‌گه می‌شه راهی پیدا کرد که از سوزوندن زباله‌های شهری و سوخت‌های سبز، انرژی موردنیاز چراغ‌های اِل‌ای‌دی مزرعه‌های عمودی رو تامین کنیم.
دیسپامی‌یر معتقده می‌تونیم پا رو از این هم فراتر بذاریم و بعد از تولید محصولات گیاهی، مرغ و ماهی هم پرورش بدیم. و احتمالا تحت تاثیر دکتر دیسپامی‌یر بوده که توی ایالت ویسکانسین، یه بازیکن سابق بسکتبال به اسم «ویل آلن» یه سیستم خودساخته طراحی کرده که می‌شه سبزیجات، مرغ و ماهی رو در اون پرورش داد و دیگه نیازی به تامین غذا از محیط خارج نداشت. خارق‌العاده‌س. نه؟
کشاورزی عمودی چه مزایایی می‌تونه داشته باشه؟
۱. نگران آب‌وهوا نیستیم!
یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مزایای کشاورزی عمودی، کنترل شرایط محیطی‌یه. در کشت عمودی تولید محصول وابسته به شرایط آب‌وهوایی نیست و محیط خارج هیچ تاثیری روی محصولات و کیفیت اون‌ها نداره.
۲. آب کم‌تری استفاده می‌کنیم!
توی روش‌های سنتی نیاز به آب خیلی زیادی هست که بیش‌تر اون به جای مصرف شدن توسط گیاه، بخار می‌شه و به هوا می‌ره. در شرایطی که نقاط مختلف کره‌ی زمین با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنه، استفاده از روش‌های سنتی دیوونگی محضه.
در کشاورزی عمودی از «کشت هیدروپونیک» استفاده می‌شه که توی فارسی می‌شه اونو «آب‌کِشت» معنی کرد. در روش آب‌کشت، گیاه نیازی به خاک نداره و توی محلولی از آب و مواد مغذی موردنیازش رشد می‌کنه. محلولی که بهش «گلدون نشاء» یا «راک‌وول» می‌گن که همون پشم سنگه. این روش، استفاده از آب رو تا 90 درصد کاهش می‌ده. چون می‌شه آب مورد استفاده در این روش رو دوباره بازیافت کنیم و مجددا مورد استفاده قرار بدیم.
۳. زمین کم‌تری احتیاج داریم
در کشت عمودی می‌تونیم از یک زمین یک هکتاری، به اندازه‌ی یک زمین ۱۰ یا حتی ۲۰ هکتاری محصول تولید کنیم. جدا از صرفه‌جویی در متراژ زمین، این روش به ما این فرصت می‌ده که توی خود شهرها محصول موردنیازمونو تولید کنیم و نیاز کم‌تری به زمین‌های خارج از شهر داشته باشیم.
۴. هوا رو آلوده نمی‌کنیم
می‌دونیم که بعضی از محصولات توی همه‌ی جا دنیا به عمل نمی‌یاد. بنابراین باید کلی هزینه‌ی حمل‌ونقل صرف بشه تا اون محصول رو صادر یا وارد کنیم. جدا از هزینه، این محصول باید کلی راه رو طی کنه تا به مقصد موردنظرمون برسه و توی همین مسیر ممکنه بلاهای زیادی سرش بیاد: خراب بشه، مواد نگهدارنده بخوره تا سالم بمونه و خیلی بلاهای دیگه. با کشاورزی عمودی ما مشکل حمل‌ونقل نداریم. توی زمان و مصرف سوخت هم صرفه‌جویی می‌شه و هوا رو آلوده نمی‌کنه.
۵. هزینه‌های نیروی انسانی‌مون کم‌تره
مزارع عمودی معمولا سیستم‌های کشت خودکار دارن و نیازی به استفاده از تعداد زیادی نیروی انسانی نیست. این کمک می‌کنه هزینه‌های کشت محصول پایین بیاد.
۶. محصولات اُرگانیک تولید می‌کنیم
همون‌طور که قبلا هم گفتیم، کشاورزی به سبک عمودی، کشاورزی در محیطی کاملا کنترل‌شده‌س. بنابراین می‌تونیم رطوبت فضا رو کنترل کنیم و مانع این بشیم که بیماری‌های قارچی گریبانگیر محصولات‌مون بشن. با آفت‌های خیلی خیلی کم‌تری هم سروکار داریم و دیگه کود و سم‌های شیمیایی استفاده نمی‌کنیم. در نتیجه محصولات سالم و اُرگانیکی رو حواله‌ی بازار می‌کنیم.
فقط بهتره یه نکته رو همین‌جا بگیم. محصولاتی که توی مزرعه‌های عمودی تولید می‌شن از لحاظ اندازه کمی کوچیک‌تر هستن اما مزه‌ی خیلی بهتری دارن.
حالا که از مزایای کشاورزی عمودی صحبت کردیم، وقت‌شه به معایب و مشکلات اون هم بپردازیم. چون مسلما هر چیزی معایب خودشو داره و ما می‌تونیم با بررسی اون تصمیم بگیریم که وزنه‌ی کدوم یکی سنگین‌تره و می‌تونه انتخاب عاقلانه‌تری باشه:
۱. کشاورزی عمودی هزینه‌ی راه‌اندازی بالایی داره
درسته که مزارع عمودی زمین‌های کم‌تری احتیاج دارن اما چون این زمین‌ها در مناطق شهری هستند، قیمت بالاتری نسبت به زمین‌های روستایی و خارج از شهر دارن. جدا از این تجهیزات راه‌اندازی‌شون هزینه‌ی زیادی رو در اول کار روی دست‌تون می‌ذاره. این فشارها باعث می‌شه خیلی‌ها نتونن مزارع عمودی راه بندازن چون سرمایه‌ی اولیه رو ندارن.
۲. انرژی زیادی مصرف می‌کنن
کشت عمودی تو فضای بسته انجام می‌گیره بنابراین نمی‌تونه از نور خورشید استفاده کنه. این مشکل با استفاده از لامپ‌های اِل‌ای‌دی حل می‌شه و گیاه‌ها با کمک نور اِل‌ای‌دی تغذیه می‌شن. اما همین مسئله، مصرف برق رو به شدت بالا می‌بره و یه قبض برق وحشتناک رو دستِ صاحباش می‌ذاره.
۳. اداره‌ی یه مزرعه عمودی کار هرکسی نیست
کشاورزی سنتی کاری بوده که تقریبا تمام اَجداد ما از پس اون برمیومدن. اگرچه نیاز به مهارت‌هایی داشته اما این‌طور نبوده که تخصص خاصی احتیاج داشته باشه. برخلاف کشت سنتی، کشت عمودی نیاز به مهارت‌های تخصصی داره و هرکسی نمی‌تونه بدون اون‌ها یه مزرعه‌ی عمودی راه بندازه. کنترل دما، راه‌اندازی سیستم نوردهی و سیستم چرخش آب کاری تخصصیه.
همچنین برای کنترل محیط نیاز به استفاده از نرم‌افزارهای مخصوص کنترل دما، آب و غیره‌س که مسئله رو از قبل هم سختتر می‌کنه.
۴. دانش‌مون درباره کشت عمودی هنوز ناقصه
از وقتی که «دکتر دیسپامی‌یر» و دانشجویان فارغ‌التحصیلش کشاورزی عمودی رو مطرح کردن، این مدل از کشاورزی به یه پدیده تبدیل شد، در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفت و بیش‌تر کشورها کشاورزی عمودی رو به عنوان راه‌حل نهایی تامین غذا پذیرفتند.
اگرچه تکنولوژی کشاورزی عمودی روبه‌روز در حال پیشرفته، با این‌همه دانش ما در موردش هنوز کامل نشده. برای همین هم هست که تعداد زیادی از این گلخونه‌ها با شکست مواجه شدن و مجبور شدن تعطیل کنن. برای مثال خیلی از صاحبان این مزارع اطلاعی ندارن که تامین کربن‌دی‌اُکسید برای فتوسنتز گیاهان حیاتی‌یه چون توی کشت سنتی هیچ وقت نیازی به تامین کربن‌دی‌اُکسید نبوده.
برای پر کردن شکاف این ناآگاهی، هنوز تحقیقات زیادی لازمه.
۵. در کشاورزی عمودی گرده‌اَفشانی سختتر از کشاورزی سنتی‌یه
توی کشاورزی سنتی گرده‌اَفشانی خودبه‌خود انجام می‌شه. حشرات گرده‌ها رو از گُلی به گل دیگه منتقل می‌کنن و باعث باروری گیاه می‌شن. حتی باد و پرنده‌ها هم می‌تونن توی این قضیه نقش موثری ایفا کنن. اما توی کشاورزی عمودی ما همچین مرحله‌ای نداریم و باید خودمون انجامش بدیم. ارتفاع بلند طبقه‌های کشت هم قضیه رو سختتر از قبل می‌کنه.
اگه گرده‌اَفشانی به خوبی انجام نشه، روی کیفیت محصولِ تولیدی اثر منفی می‌ذاره. یه گرده‌اَفشانی ناقص خسارت‌های زیادی وارد می‌کنه چون منجر به تولید میوه‌های کوچیک و ناقصی می‌شه که به درد نمی‌خوره و آبروی کشت عمودی رو می‌بره!
البته تا الان راه‌حل‌های جالبی برای این مشکل اِرائه شده که هرکدوم منحصربه‌فردن. مثلا شرکت امریکایی «پِلی‌بی» پهبادهای کوچیکی طراحی کرده که عین زنبور از گلی به گل دیگه می‌رن و کار گرده‌اَفشانی رو برای گیاهان انجام می‌دن. این فناوری کمک کرده کشت گیاهانی مثل گوجه‌فرنگی، فلفل و بادمجون در کشاورزی عمودی امکان‌پذیر بشه.
شرکتی به اسم «اِدِت» هم وجود داره که با کمک یه لیزر خودکار، شکوفه‌های بادوم رو شناسایی و گرده‌هاشونو پخش می‌کنه. اگرچه این فناوری هنوز مخصوص فضای بازه اما اُمید داریم برای کشاورزی عمودی هم جواب بده.
چه کشورهایی کشاورزی عمودی رو جدی گرفته‌ن؟
ژاپن
طبق اِدعای دکتر دیسپامی‌یر، کشوری که گوی سبقت رو در کشاورزی عمودی از بقیه‌ی کشورها ربوده، ژاپنه. علت اون هم حادثه‌ی بزرگی بوده که چند سال پیش براش اتفاق افتاده. بله. درست حدس زدین. حادثه‌ی اتمی فوکوشیما که در اون نیروگاه هسته‌ای شماره‌‌ی یک از کار می‌افته و با نشت مواد رادیواَکتیو همراه می‌شه. این حادثه در عرض یک روز ۵ درصد زمین‌های کشاورزی ژاپن رو به زمین‌هایی بی‌مصرف تبدیل می‌کنه و باعث می‌شه ژاپن از همه بیش‌تر کشاورزی عمودی رو جدی بگیره. طوری که شرکت‌های معروفی مثل «توشیبا» و «پاناسونیک» وارد این حوزه شده‌ن و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی رو بهش اختصاص داده‌ن.
ایالات متحده
این کشور آن‌چنان که انتظار می‌رفت، از این نوع کشاورزی استقبال نکرده. یه علت اون می‌تونه گرونی انرژی در امریکا باشه که باعث می‌شه کشاورزی عمودی [دست‌کم از دور] توجیه اقتصادی نداشته باشه. با این‌حال یکی از شرکت‌های فعال تو این حوزه، شرکت «پلنتی»ئه که توی جنوب سان‌فرانسیسکو قرار داره. گفته می‌شه اشخاص ثروت‌مندی مثل «اریک اِشمیت»، رئیس سابق گوگل و «جف بزوس»، بنیان‌گذار آمازون در این شرکت سرمایه‌گذاری کرده‌ن.
انگلیس
امروزه کشاورزی عمودی ۶۴ درصد کل محصولات موردنیاز کشور انگلیس رو تامین می‌کنه که رقم قابل‌توجهی‌یه. این کشور قصد داره در سال‌های آینده این آمارو افزایش بده تا بتونه میزان تولید گازهای گلخونه‌ای خودشو پایین بیاره و سهمی در نجات کره‌ی زمین داشته باشه. بریتانیای کبیر تونسته میزان مصرف آب در کشاورزی عمودی رو تا ۹۴ درصد کاهش بده.
امارات
می‌رسیم به امارات. کشوری که یه مثل یه بچه‌مایه‌دار، هر چیزی رو که بخواد می‌تونه داشته باشه. و خب همه‌مون می‌دونیم که پول می‌تونه کاری کنه یه درخت توی کویر شکوفه بده! … این کشور با استفاده از تکنولوژی های مدرن، یکی از بزرگ‌ترین مزارع عمودی جهان رو احداث کرده و تصمیم داره مواد غذایی مردم‌شو از این طریق تامین کنه.
ایران
حالا وقت‌شه بدونیم کشور ما تو این حوزه چه قدمی برداشته. آیا اصلا قدمی برداشته یا نه؟
انتخاب بین ادامه دادنِ کشاورزی سنتی و کشاورزی عمودی برای کشوری مثل ایران، یکی از انتخاب‌های آینده‌سازه. اون هم کشور ما که در بیش‌تر مناطق خودش با مشکل کم‌آبی و حتی بی‌آبی طرفه. با وجود این وضعیت بغرنج، هنوز قدم اصلی‌یی به این سمت برداشته نشده و این قضیه رو نگران‌کننده می‌کنه! (من که از همین الان می‌تونم خودمو «رنگو»یی ببینم که داره از بی‌آبی جون می‌ده.)
با این‌حال اُمیدهای کوچیکی از دور سوسو می‌زنه و چندین شرکت کوچیک در ایران هستند که توی این حوزه فعالیت می‌کنن. برای مثال شرکتی مثل «اسمایلی فارم» تجهیزات لازم برای این کار رو در اختیار علاقه‌مندان به این حوزه قرار می‌ده.
خب. به نظر شما راه‌اندازی مزرعه‌های عمودی می‌تونه کمک کنه نسل بشر بدون مشکل به حیاتش روی زمین ادامه بده؟… یا قراره سرنوشت‌مون شبیه سرنوشتی باشه که توی فیلم‌های آخرالزمانی نشون می‌دن؟