نقش تهران و ریاض در بزرگترین پروژه اقتصادی چین

گذارنیوز: زمانی که اجرای توافق هسته‌ای ایران موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۶ آغاز و منجر به کاهش تنش‌ها و تحریم‌ها شد، چین گام‌های مستقیم‌تری برای مذاکره درپیشرفت BRI در ایران برداشت.

از همین روی، انبوهی از یادداشت‌تفاهم در سال ۲۰۱۶ به امضا رسید و رئیس‌جمهور چین شی، سفر بلندپایه برای ارتقای روابط تجاری انجام داد که طی آن در سخنرانی‌های خود مستقیماً ایران را به BRI مرتبط کرد. در سال ۲۰۱۷، گروه سیتیک چین با ارائه خط اعتباری ۱۰ میلیارد دلاری برای حمایت از پروژه های مدیریت آب، انرژی، محیط زیست و حمل و نقل در ایران موافقت کرد.

اما از سرگیری تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸ پس از لغو یکجانبه برجام توسط ایالات متحده، پیشرفت روابط را به میزان قابل توجهی کاهش داد، اما مذاکرات با امضای توافقنامه همکاری راهبردی ۲۵ ساله بین ایران و چین در سال ۲۰۲۱ به اوج رسید، بطوریکه بسیاری از تحلیلگران پیش بینی کردند که منجر به سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری – اگرچه هیچ منبع رسمی تایید شده‌ای برای این رقم وجود ندارد- می‌شود.

همچنین ایران متعاقباً در سال ۲۰۲۱ به سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین پیوست و با ورود سوریه به طرح BRI و افزایش سرمایه‌گذاری چین در گاز و نفت در عراق، حالا ایران پتانسیل تبدیل شدن به قطب بزرگ ترانزیتی برای انتقال نفت، گاز و کالا از چین به مدیترانه و فراتر از آن را دارد. با وجود این پیش‌بینی‌ها و ادغام عمیق‌تر ایران در سیستم BRI، به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری ایران و چین در دوره پس از امضای قرارداد ۲۵ ساله به جای رشد، کاهش یافته است.

روابط اقتصادی جاری

چین به عنوان برترین شریک تجاری ایران، مشتری اصلی نفت و تامین کننده اصلی محصولات تولیدی صنعتی ایران است. پکن همچنین منبع مهمی برای سرمایه گذاری و درآمد ارزی از طریق فروش نفت است، به خصوص که تنها دولتی بوده که مقدار قابل توجهی از نفت ایران را به رغم تحریم‌های آمریکا خریداری کرد. روابط اقتصادی چین و ایران باید در چارچوب روابط چین با سایر کشورهای منطقه مورد توجه قرار گیرد و در مقایسه، نرخ رشد، سطح سرمایه گذاری و عمق همکاری‌های اقتصادی بیشتر معمولی است.

چین به عنوان برترین شریک تجاری ایران، منبع مهمی برای اقلام مصرفی ارزان قیمت و کالاهای خانگی است. علیرغم پیشرفت چشمگیر در دراز مدت، اخیراً این روند کاهش و رکود وجود داشته است. ارزش تجارت دوجانبه چین و ایران پس از رسیدن به حدود ۵۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴، تا سال ۲۰۱۹ به حدود ۱۹ میلیارد دلار رسید و در سال ۲۰۲۱ به ۱۴.۸ میلیارد دلار کاهش یافت. البته محاسبه ارزش تجارت نفت دشوارتر است.

البته خرید نفت عربستان سعودی، روسیه، عراق و عمان نیز به طور قابل توجهی از سال به سال و حتی ماه به ماه متفاوت بوده است، زیرا چین به فشارهای مختلف سیاسی و اقتصادی پاسخ می‌دهد. امروزه، صادرات چین به طور فزاینده‌ای بر تجهیزات، وسایل نقلیه و الکترونیک پیشرفته از نظر فناوری متمرکز شده است. وسیله نقلیه و صادرات تجهیزات صنعتی سنگین به ویژه رشد قابل توجهی داشته است، به طوری که چین اکنون از اتحادیه اروپا به عنوان منبع اصلی هر دو پیشی گرفته است، اما رشد صادرات چین در این مناطق نیز در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی کاهش یافته است.

همچنین چین منبع مهم سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) در پروژه‌های توسعه حمل و نقل، مخابرات، صنایع سنگین و منابع طبیعی ایران است. سرمایه گذاری مستقیم خارجی چین در ایران به صورت مطلق به طور قابل توجهی افزایش یافته و از ۴۶۸ میلیون دلار در سال ۲۰۰۴ به ۳.۲۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است. بیشتر پروژه‌های سرمایه‌گذاری بر انرژی متمرکز شده‌اند، از نیروگاه‌ها گرفته تا توسعه‌های گاز و میادین نفتی. پروژه‌های بزرگ شامل توسعه میادین نفتی آزادگان است که از سال ۲۰۱۲ توسط شرکت ملی نفت چین (CNPC) هدایت می‌شود. CNPC همچنین در توسعه میدان گاز طبیعی پارس جنوبی مشارکت داشت، اما این پروژه بارها با شرکت ملی نفت ایران با مشکلاتی مواجه شده است.

از زمان اعمال مجدد تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸، سرمایه گذاری به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. در حالی که برخی پروژه‌ها هنوز ادامه دارند، ایران از سال ۲۰۱۸ کاهش و رکود سرمایه گذاری مستقیم خارجی چین را تجربه کرده است، این میزان تنها ۳ میلیارد دلار سرمایه گذاری در سال ۲۰۲۱ بوده و بسیار کمتر از سایر کشورهای خلیج فارس در دوره مشابه و به میزان قابل توجهی کمتر از مقادیر پیش‌بینی است. هرچند توافقنامه همکاری استراتژیک ۲۵ ساله خواستار افزایش سرمایه گذاری در این زمینه‌های کلیدی شده، اما هنوز هیچ توافقنامه الزام‌آوری را شامل نمی‌شود و چنین سرمایه گذاری هنوز محقق نشده است.

البته باوجود اشتیاق تهران به سرمایه، فناوری و حمایت دیپلماتیک چین، روابط چین و ایران همچنان موضوعی مهم است. برای بسیاری، روابط اقتصادی با چین به معنای رقابت بیشتر از سوی محصولات و مشاغل چینی است. کالاهای چینی به طور گسترده‌ای از کیفیت پایین‌تری برخوردار هستند و این موضوع می‌تواند احساسات شدیدی را در مورد استانداردهای زندگی برانگیزد. حتی روابط ایران و چین در پشت پرده شور و شوق رسمی، همیشه به آرامی پیش نرفته است. در موارد متعدد، چین تعهدات خود در قبال ایران در مواجهه با فشارهای ایالات متحده و به دلیل تمایل به دیده شدن به عنوان یک ذینفع مسئول در زمینه مسائل هسته‌ای را لغو کرده است، همانطور که در سال ۱۹۹۷ از همکاری برای ایجاد صنعت انرژی هسته‌ای ایران صرف نظر کرد و فروش دو نیروگاه ۳۰۰ مگاواتی را لغو کرد.

نقش تهران و ریاض در BRI

شی جین پینگ آخرین بار در سال ۲۰۱۶ از سعودی دیدن کرد تا مشارکت ریاض در طرح جدید «کمربند و جاده» چین (BRI) را پیش ببرد. در گزارش ژانویه ۲۰۱۶ دولت چین به همه کشورهای عربی آمده است: «در روند پیگیری مشترک کمربند اقتصادی جاده ابریشم و ابتکار جاده ابریشم دریایی قرن بیست و یکم، چین مایل است استراتژی‌های توسعه را با کشورهای عربی هماهنگ، از مزایا و پتانسیل‌های یکدیگر استفاده کند، همکاری ظرفیت تولید بین المللی را ارتقا و همکاری‌ها را افزایش دهد. زمینه‌های توسعه زیرساخت‌ها، تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری، انرژی هسته‌ای، ماهواره فضایی، انرژی‌های نو، کشاورزی و مالی برای دستیابی به پیشرفت و توسعه مشترک و نفع دو ملت ماست.»

تنها پس از سه ماه ولیعهد محمد بن سلمان چشم انداز عربستان سعودی ۲۰۳۰ را و برنامه سیاست خارجی جدیدی را ترسیم کرد که بسیار سازگارتر با روح “توسعه صلح‌آمیز” چین است. در زمینه انرژی، شرکت انرژی چین در حال ساخت یک نیروگاه خورشیدی گسترده ۲.۶ گیگاواتی در عربستان سعودی است و توسعه دهندگان هسته‌ای چینی به ریاض کمک می‌کنند تا منابع عظیم اورانیوم خود را توسعه دهد و در عین حال بر تمام اشکال چرخه سوخت هسته‌ای تسلط داشته باشد.

در سال ۲۰۱۶، هر دو کشور تفاهم‌نامه‌ای را برای ساخت نسل چهارم راکتورهای هسته‌ای خنک شونده با گاز امضا کردند.

در اوایل سال ۲۰۱۷، ریاض با توافقی ۶۵ میلیارد دلاری که چشم انداز عربستان ۲۰۳۰ و BRI را با تمرکز بر پتروشیمی، مهندسی، پالایش، تدارکات، ساخت و ساز، جذب کربن و توسعه بالادستی/پایین دستی ادغام می‌کرد، ورود خود به جاده ابریشم جدید را تضمین کرد. تجارت چین با عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ به ۸۷.۳ میلیارد دلار افزایش یافت که شاهد افزایش ۳۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۰ بود. در مقابل تجارت ایالات متحده و عربستان سعودی از ۷۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ به تنها ۲۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ کاهش یافت. همچنین بخشی از تجارت پکن و ریاض، اکنون با یوان چین انجام شود که روابط ایالات متحده و عربستان سعودی را بیشتر تضعیف خواهد کرد.

در ۱۰ ماه اول سال ۲۰۲۲، واردات چین از عربستان سعودی ۵۷ میلیارد دلار و صادرات به این کشور به ۳۰.۳ میلیارد دلار افزایش یافت. چین علاوه بر این در حال ساختن سیستم‌های ۵G و ایجاد یک مرکز فناوری گسترده با تمرکز بر فروش کالاهای الکترونیکی است، همه این‌ موارد به عربستان سعودی در ایجاد یک بخش تولید بومی کمک می‌کند.

ایران نیز نه تنها یک بازیگر کلیدی در مشارکت بزرگ اوراسیا است که به عنوان یک هاب استراتژیک برای مسیر جنوبی BRI چین عمل می‌کند، بلکه سنگ اصلی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال جنوب (INSTC) به رهبری روسیه، ایران و هند، در حال تبدیل شدن به یک نیروی اصلی در همکاری با BRI است. عراق و ایران در مراحل پایانی ساخت راه آهن شلمچه-بصره راه‌آهن هستند که برای اولین بار در دهه‌های گذشته دو کشور را از طریق راه‌آهن متحد می‌کند و در عین حال امکان گسترش ۱۵۰۰ کیلومتری راه‌آهن موجود از طریق مرز عراق به سوریه را نیز فراهم می‌کند.

فضای همکاری بدون شک با حضور دیپلماسی اقتصادی چین که یک قرارداد ۲۵ ساله با ایران منعقد کرد و همچنین روسیه که قرارداد بیست ساله مشابه اما کوچکتر ۲۵ میلیارد دلاری‌اش با تهران، احتمالا به راحتی گسترش یابد.

روابط عربستان سعودی و روسیه نیز در اوپک پلاس با رد درخواست‌های بایدن برای افزایش تولید نفت، بلکه کاهش تولید کلی نفت و افزایش قیمت جهانی نفت که خشم واشنگتن را برانگیخت، قدرت خود را نشان داد.

علاوه بر این، عربستان سعودی قصد دارد به مرکز جهانی چندقطبی، بریکس پلاس در کنار ترکیه، مصر و الجزایر بپیوندد، علاوه بر این که اخیراً به شریک گفتگوی کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) تبدیل شده است، سرنوشت خود را بیش از پیش در این سازمان قرار داده است.