چشم انداز اقتصادی_سیاسی آسیای مرکزی در ۲۰۲۳
به گزارش گذارنیوز، از سرکوب معترضان گرفته تا درگیری‌های مرزی مرگبار و پیامدهای جنگ روسیه در اوکراین، سال ۲۰۲۲، سالی به یاد ماندنی برای آسیای مرکزی بود، به‌طوری که فروپاشی نظم در این منطقه، با جنگ اوکراین مرتبط است.
بر همین اساس، چالش های مختلف منطقه‌ای، میزان و شدت توسعه را کند کرده و به کاهش رفاه اجتماعی_اقتصادی منجر شده است. با توجه به اینکه آسیای مرکزی یک منطقه کوهستانی غیرساحلی است، به شدت به واردات وابسته است و مناطق کمی از زمین قابل استفاده برای کشاورزی در این منطقه وجود دارد.
تاثیر جنگ اوکراین بر آسیای مرکزی
متعاقب بسته شدن مرزهای دولتی به دلیل بحران اوکراین و تحریم‌های روسیه، ضربه سختی به منطقه وارد شد، ضمن اینکه جنگ، منجر به کاهش شدید وجوه ارسالی به آسیای مرکزی نیز گردید و در پی آن فقر شدید در میان خانواده‌های مهاجران و جوامع آنها پدیدار شد. در میان جمهوری های این منطقه، تاجیکستان و قرقیزستان، دو کشور وابسته به وجوه ارسالی در جهان، به شدت آسیب دیدند.
مسکو هم تمایل خود را برای ایجاد ثبات در منطقه پس از شوروی به چالش کشیده و هم توانایی خود را برای تضمین یا تجدید نظر در نظم منطقه ای تضعیف کرده است. از منظر آسیای مرکزی، روسیه به یک متغیر اصلی در ایجاد ثبات و توسعه منطقه و کشورهای خاص آن تبدیل شده است.
بر همین اساس، نیازهای بشردوستانه در منطقه همچنان به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی، خطرات اجتماعی_اقتصادی ناشی از بحران اوکراین، تأثیرات همه‌گیری کوید، شیوع بیماری‌ها و خطرات طبیعی مکرر همواره احساس شده است. درگیری های محلی بر سر منابع زمین و آب در دره حاصلخیز فرغانه (واقع در قلمروهای قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) نیز نقش مهمی ایفا می کند.
در قرقیزستان، قیمت تمام شده برخی محصولات در سال گذشته تا ۵۰ درصد افزایش یافت و در چهار ماه اول سال ۲۰۲۲، نرخ تورم به میزان ۷.۱ درصد ثبت شد. تنها بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹، خانواده‌های فقیر بیش از ۶۰ درصد از درآمد خود را صرف غذا می‌کردند، که فضای کمی برای دیگر رفت‌وآمدها باقی می‌ماند و مانع از خروج آنها از فقر می‌شد.
پیش‌بینی بهاری برای اقتصاد منطقه
با این حال و با وجود این چالشهای اقتصادی، بانک اروپایی بازسازی و توسعه، در جدیدترین چشم انداز اقتصادی منطقه ای خود گزارش داده که سال ۲۰۲۳، سالی متفاوت برای این منطقه است و اقتصادهای آسیای مرکزی در برابر ناملایمات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین انعطاف پذیری قوی از خود نشان خواهند داد. این بانک انتظار دارد که تولید ناخالص داخلی منطقه در سال ۲۰۲۲ به میزان ۴.۳ درصد، به ۴.۹ درصد در ۲۰۲۳ رشد کند، که این یک تجدید نظر رو به رشد در پیش‌بینی بهاری آن است.
بر همین اساس، پیش‌بینی شده که کشورهایی مانند قزاقستان و ترکمنستان، در نتیجه افزایش قیمت‌ها و افزایش حجم صادرات، از درآمدهای بالای نفت و گاز برخوردار شوند، ضمن اینکه جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز همچنان حواله های قابل توجهی از روسیه دریافت خواهند کرد، چرا که روسیه کشوری است که تقاضا برای کارگران مهاجر به طور چشمگیری در آن در حال افزایش است. این منطقه همچنین رشد بسیار قوی در دستمزدهای واقعی و درآمدهای عمومی را تجربه می کند.
همچنین، بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی از خانواده‌های روسی که به دنبال دریافت کارت های پرداخت بین المللی و پس‌انداز ارز خارجی خود در آسیای مرکزی هستند، سود خواهند برد. از طرفی، هزاران روس زبان (از بلاروس، روسیه و اوکراین) با استفاده از مناطق ویژه اقتصادی، مانند پارک فناوری اطلاعات ازبکستان، که برای جذب عشایر دیجیتال و صادرکنندگان خدمات فناوری اطلاعات ایجاد شده، در حال نقل مکان و انتقال مشاغل خود به آسیای مرکزی هستند.
در نتیجه، شهرهای پایتخت این منطقه رونق املاک، مستغلات و همچنین گسترش شدید در مهمان‌نوازی و پذیرایی را تجربه خواهند کرد. اقتصادهای منطقه ای مانند قزاقستان و جمهوری قرقیزستان نیز از صادرات مجدد اقلامی چون رایانه، لوازم الکترونیکی مصرفی و لوازم خانگی، قطعات یدکی خودرو، و قطعات الکتریکی و الکترونیکی به روسیه سود می‌برند که اغلب توسط تاجران شاتل کوچک تسهیل خواهد شد.
ارزهای منطقه‌ای در حال بازگشت هستند
همچنین، با اینکه ارزهای منطقه ای پس از جنگ اوکراین سقوط کردند، اما تا حد زیادی به ارزش های قبل از جنگ بازگشته و تنظیم‌کننده‌های بخش مالی برای کاهش خطر سقوط بیشتر ناشی از تحریم‌های ثانویه، تدابیر سخت‌گیرانه‌تری را اتخاذ کرده اند.
در کشوری مانند ازبکستان، در حالی که بازار داخلی قابل توجه، ظرفیت تولید متنوع و پیشرفت با اصلاحات بازار محور هدایت می شود، بانک اروپایی بازسازی و توسعه پیش بینی می کند که رشد اقتصادی این کشور که در سال ۲۰۲۲ معادل ۵.۵ درصد بود، در سال ۲۰۲۳ رشد ۶.۵ درصدی را تجربه کند. همچنین، قزاقستان که اجرای اقدامات تحکیم مالی و اجرای برنامه اصلاحات بلندپروازانه را در برنامه‌های خود قرار داده، رشد ۳.۵ درصدی اقتصاد را در ۲۰۲۳ نسبت به ۳ درصد رشد ۲۰۲۲ ثبت خواهد کرد.
به طور کلی بر اساس تخمین این بانک؛ رشد تولید ناخالص داخلی در سراسر منطقه ۳.۰ درصد پیش‌بینی می‌شود که در مقایسه با گزارش قبلی بانک در ماه می ۲۰۲۲، ۱.۷ درصد کاهش یافته است. از طرفی، اگر جنگ اوکراین تشدید شود یا حجم صادرات گاز این کشور همچنان کاهش یابد، این پیش‌بینی در معرض خطرات نزولی بزرگی قرار میگیرد.
حال، علاوه بر پرداختن به اقتصاد آسیای مرکزی در سال گذشته و پیش‌بینی‌های صورت گرفته برای ۲۰۲۳، در ادامه به تشریح پنج موضوع محوری سیاسی_اجتماعی پرداخته می شود که در سال ۲۰۲۲ منطقه را شکل دادند و می توانند بر رویدادهای آسیای مرکزی در سال آینده تأثیر بگذارند.
تقویت تنش های اجتماعی با تورم
در قزاقستان، سال ۲۰۲۲ با اعتراضات ضد دولتی آغاز شد که حداقل ۲۳۸ کشته برجای گذاشت. ناآرامی ها پس از آن پایان یافت که رئیس جمهور قزاقستان، نیروهای تحت رهبری روسیه از سازمان پیمان امنیت جمعی را فراخواند. تظاهرات سراسری در ابتدا با افزایش قیمت سوخت آغاز شد. اما این اعتراضات به سرعت به نمایش خشم نسبت به فساد و خویشاوندی تبدیل شد.
ناظران می گویند: بزرگترین تهدید برای دولت های آسیای مرکزی افزایش قیمت مواد غذایی است. از طرفی، هزینه زندگی در این منطقه به دلیل ویروس کرونا، مشکلات عرضه ناشی از همه‌گیری و جنگ در اوکراین افزایش یافته است.
تا ماه نوامبر، تورم سالانه در قزاقستان به ۱۹.۶ درصد رسید و قیمت مواد غذایی حدود ۲۴ درصد افزایش یافت. بر همین اساس، تحلیلگران اقتصادی معتقدند که این ارقام نه تنها برای قزاقستان، بلکه برای کشورهای همسایه که برای صادرات مواد غذایی به آن وابسته هستند، نگران کننده است در حالی که تورم نیز مهم ترین منبع تنش های اجتماعی در نظر گرفته شده است.
محدودیت‌های قدرت خرید محلی به دولت‌ها فرصت کمتری برای اصلاح سیستم‌های انرژی داخلی می‌دهد که به شدت در حال کاهش هستند. کارشناسان مدت‌ها هشدار داده‌اند که تعرفه‌های پایین منطقه مانع از سرمایه‌گذاری در بخش برق می‌شود. اما پس از اتفاقی که در سال ۲۰۲۳ در قزاقستان رخ داد، باید دید که آیا دولت با افزایش قیمت عمده مواجه خواهد شد یا خیر؟
توقف درگیری های مرزی قرقیزستان و تاجیکستان
سال گذشته با درگیری های مرگبار مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان مشخص شد. در ماه سپتامبر، جنگ حدود ۱۰۰ نفر کشته بر جای گذاشت. برای سال‌ها، روسیه شاهد از هم گسیختگی روابط بین دو کشور بود که در آن پایگاه‌های نظامی خود را حفظ می‌کرد. اما در ماه اکتبر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، با همتای قرقیز خود و امامعلی رحمان، رهبر تاجیکستان در قزاقستان در تلاش برای کمک به حل و فصل اختلافات دیدار کرد.
اما مشخص نیست که آیا مسکو مایل است یا قادر به میانجیگری برای راه حلی برای درگیری های مرزی مداوم است یا خیر. کارشناسان معتقدند که با گرفتار شدن کرملین در جنگ اوکراین، روسیه بعید است که بتواند نقش تعیین کننده ای در حل مسائلی که به روزهای اولیه اتحاد جماهیر شوروی باز می گردد، ایفا کند.
شرکت روسیه در درگیری‌های مختلف پیرامون فضای پس از شوروی نشان می‌دهد که این کشور طرفی نیست که در مدیریت بی‌اعتمادی متقابل و گردهم‌آوری کشورها مؤثر باشد و بر همین اساس، احتمال سومین تنش بزرگ در سال ۲۰۲۳ کم نیست.
آیا قزاقستان می تواند روسیه را برای خود حفظ کند؟
قزاقستان به عنوان تنها کشور آسیای مرکزی که با روسیه مرز مشترک دارد، پس از ناتوانی در پیوستن به بلاروس در حمایت از حمله کرملین به اوکراین و در امان ماندن از تهدید تحریم های غرب، روابط خود را با همسایه شمالی خود بدتر کرد. وعده بی طرفی آستانه موجب ایجاد سیل توهین ها و تهدیدهای سیاستمداران و شخصیت های عمومی روسیه شد، از ادعاهایی مبنی بر اینکه قزاقستان باید از مداخله امنیتی مسکو در ژانویه قدردانی کند تا تهدیدات نرم تهاجم.
سربازان قزاق و خودروهای نظامی آنها در روز ۷ ژانویه پس از خشونتی که پس از اعتراضات به افزایش قیمت سوخت آغاز شد، خیابانی در مرکز آلماتی را مسدود کردند. در چندین نوبت در سال جاری، مسکو همچنین دسترسی قزاقستان به خط لوله نفتی تحت کنترل روسیه را که آستانه برای صادرات نفت خام به اتحادیه اروپا به آن متکی است، قطع کرد.
به گفته برخی از ناظران، این اقدام نشانه ای است از اینکه مسکو متحد خود را به دلیل عدم نشان دادن وفاداری کافی مجازات می کند. در این ماه، قزاقستان به ۱۳ کشور دیگر پیوست و علیه قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در محکومیت نقض حقوق در شبه جزیره کریمه اوکراین که مسکو در سال ۲۰۱۴ آن را ضمیمه کرد، رای داد. پیش از این، آستانه در مورد قطعنامه های مربوط به اوکراین رای ممتنع داده بود.
در همین راستا، نماینده وزارت خارجه قزاقستان گفته است که انتقاد آنلاین از این رای رنگ احساسی دارد و ضمن به رسمیت شناختن تمامیت ارضی اوکراین، موضع ثابت قزاقستان نه آسیب رساندن، بلکه کمک به غلبه بر مسائل مشکل ساز بوده است. شکست قزاقستان در نوسازی خدمات نظامی و امنیتی خود به این معنی است که این کشور همچنان به دنبال نیازهای امنیتی خود به مسکو خواهد بود.
حفظ قدرت ترکمنستان با واگذاری آن؟
در ترکمنستان، قربانقلی بردی محمداف، از قدرت کنار رفت و در انتخابات ماه مارس، قدرت را به پسرش سردار سپرد. تغییر دیگری که ممکن است در تاجیکستان اتفاق بیفتد و گمانه زنی های فزاینده ای وجود دارد، این است که رحمان در حال آماده شدن است تا قدرت را به پسرش، رستم امامعلی، بسپارد.
چرخه ناآرامی_سرکوب قرقیزستان
قرقیزستان سال گذشته شاهد برخی از خشن ترین اتفاقات در آسیای مرکزی در سال های اخیر بود. بر اساس آمار رسمی، در ماه ژوئیه، نیروهای امنیتی ازبکستان از نیروی مرگبار برای سرکوب اعتراضات به تغییرات قانون اساسی که بر منطقه خودمختار کاراکالپاکستان این کشور تأثیر می گذارد، استفاده کردند که منجر به کشته شدن ۲۱ نفر شد.
ده ها سیاستمدار و فعال قرقیزستان نیز در اواخر اکتبر به دلیل اعتراض به توافق مرزی با ازبکستان دستگیر شدند. از نظر تاریخی، این دولت های اقتدارگراتر موفق شده اند مخالفان را بدون به خطر انداختن بقای نظام سرکوب کنند. اما در قرقیزستان، کثرت‌گراترین کشور منطقه، سرکوب‌ها اغلب به دولت‌های آشفته بازمی‌گردد.
پس از انقلاب‌های ۲۰۰۵، ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰، باید دید که آیا کاهش فضایی که جپاروف در اختیار اپوزیسیون قرار داده، واکنش‌های منفی دیگری را برانگیخته است یا خیر. تحلیلگرایان می گویند: دولت جاپاروف در کوتاه مدت دوام خواهد آورد، زیرا از جنبه های مهمی، با برخی از پیشینیان خود متفاوت است.
دولت کنونی از حمایت قوی‌تر و پیروان بسیج بیشتری در میان شهروندان روستایی برخوردار است که به طور سنتی نقش محوری در قیام های ضد دولتی ایفا کرده اند، اما این حمایت، به مرور زمان رو به کاهش بوده است.
منبع: بازار
