رمزگشایی از تصمیم سازمان شانگهای در مورد ارزهای ملی

گذارنیوز: روز گذشته چان مینگ؛ دبیرکل سازمان همکاری شانگهای اظهار داشت: «گروه ویژه‌ای متشکل از کارشناسان و نمایندگان بانک‌های مرکزی کشورهای عضو این سازمان در حال کار بر روی اجرای نقشه راه برای افزایش تسویه حساب‌ها با استفاده از ارزهای ملی هستند. ایجاد شرایط مساعد برای توسعه تجارت با راحت‌ترین و کوتاه ترین روش حمل و نقل، ساده‌سازی و دیجیتالی کردن اسناد و اقدامات برای بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل است.» برای واکاوی دلایل و پیامدهای تصمیم سازمان همکاری شانگهای لازم به بررسی ریشه های آن و اقدامات انجام شده توسط روسیه و چین به‌عنوان دو عضو اصلی این سازمان است که در ادامه به آن اشاره می شود.

ابزارسازی از دلار
جایگاه دلار آمریکا به‌عنوان ارز اصلی ذخیره بین‌المللی، پس از جنگ جهانی دوم، مهم‌ترین عامل در پشت جایگاه آمریکا به‌عنوان بزرگترین نیروی نظامی در سطح جهان بوده و هست. رقابت بزرگ قدرت‌ها و تغییر قطبیت نظام بین الملل نیز ناشی از همین موضوع است. وضعیت ارز ذخیره به ایالات متحده این امکان را داده است که کوه بلندی از بدهی فدرال بیش از ۳۰ تریلیون دلار (در اوایل سال ۲۰۲۲) روی هم انباشته کند، بدون اینکه نگران ثبات مالی یا بازپرداخت خود باشد. نسبت بدهی ایالات متحده به تولید ناخالص داخلی بیش از ۱۳۰ درصد است که ایالات متحده را به رده «دولت‌های با بدهی بالا» می‌رساند.

این سوء استفاده واشنگتن مختص دلار نیست. پس از حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر در نیویورک (۲۰۰۱)، دولت ایالات متحده به شدت جامعه سوئیفت را تحت فشار قرار داد تا به مقامات آمریکایی اجازه دسترسی به داده‌های بانکی برای بررسی، کنترل و مهار تراکنش های ارز بین المللی برای اهداف تروریستی را بدهد. در نهایت سوئیفت این امکان را به مقامات آمریکایی داد و آنها خیلی زود شروع به استفاده از آن برای مقاصد دیگر یعنی برای تحریم‌های سیاسی کردند. سوئیفت، ارائه دهنده خدمات جهانی پیام‌رسانی مالی است که بیش از ۲۰۰ کشور و منطقه و همچنین ۱۱۰۰۰ بانک و موسسه مالی را پوشش می‌دهد.

وضعیت دلار به ایالات متحده این امکان را داده است که به مزیت استراتژیک بی‌نظیری نسبت به مخالفان ژئوپلیتیک خود (در ابتدا اتحاد جماهیر شوروی، اکنون روسیه و چین) دست یابد. این امر به دولت ایالات متحده و پنتاگون این امکان را می‌دهد که مجموعه نظامی-صنعتی و نیروهای نظامی را که سراسر جهان را پوشش می‌دهد، ایجاد و حفظ کنند. نقش دلار به عنوان ارز ذخیره بلامنازع جهان و همچنین تنها دسترس به داده‌های سوئیفت به ایالات متحده اجازه می‌دهد تا تحریم‌های یکجانبه، تهدید به جنگ تجاری و سایر اقدامات تنبیهی را علیه هر کشور و بازیگر دیگری اعمال کند.

در سال‌های اخیر ابزار دلار و سایر تسلیحات اقتصادی به طور مکرر توسط ایالات متحده به عنوان مثال علیه روسیه، ایران، کره شمالی، ونزوئلا، چین، کوبا، نیکاراگوئه، ترکیه، لیبی، سوریه و تعدادی از کشورهای دیگر (حتی علیه متحدین) استفاده شده است. با این حال، پس از بحران مالی جهانی ۲۰۰۸-۲۰۱۰، روند دلارزدایی در اقتصاد جهانی سرعت بیشتری گرفت. روند دلارزدایی از اهمیت سیاسی و نظامی نیز برخوردار است.

طرح دلارزدایی، توسط روسیه و چین
در سپتامبر ۲۰۱۸، آندری کوستین، رئیس بانک VTB روسیه، از طرح چهار بخشی خود برای کنار گذاشتن دلار آمریکا در معاملات روسیه با کشورهای خارجی رونمایی کرد. آناتولی آکساکوف، رئیس کمیته بازارهای مالی مجلس نمایندگان روسیه، از طرحی برای توقف کامل استفاده از دلار آمریکا حمایت کرد و خاطرنشان کرد که این برنامه می‌تواند طی سه تا پنج سال تکمیل شود. آنتون سیلوانوف، وزیر دارایی روسیه در اکتبر ۲۰۱۸ گفت که طرح دلارزدایی از اقتصاد روسیه قبلا تهیه و به دولت ارائه شده است. بر اساس این طرح، روسیه به دنبال دلارزدایی کامل از اقتصاد تا سال ۲۰۲۴ است.

این برنامه پیچیده است، اما نکته کلیدی اینکه صادرکنندگان روسی، که از روبل به جای دلار استفاده می‌کنند، از مزایای مالیاتی از جمله بازگشت سریع‌تر مالیات بر ارزش افزوده و سایر محرک‌ها برای کنار گذاشتن دلار برخوردار خواهند شد. روسیه به تدریج به چنین سیستم پرداخت‌های بین المللی تغییر خواهد کرد که به معنای پرداخت روبل برای کالاهای روسیه در بازار جهانی مانند نفت، گاز و تسلیحات است. همچنین، روسیه قصد دارد یک سیستم پرداخت جدید (SPFS) ایجاد کند که توسط ایالات متحده قابل کنترل نباشد. توسعه این سیستم در سال ۲۰۱۵ آغاز و از سال ۲۰۱۷ مورد استفاده آزمایشی قرار گرفت.

همچنین خرید طلای روسیه در پنج سال گذشته در سطح بی‌سابقه‌ای رسیده و روسیه را به عنوان بزرگترین خریدار و پنجمین دارنده طلای پولی در جهان تبدیل کرده است. در ضمن تغییر شدیدی از دلار آمریکا به یورو، یوآن و ین در مجموعه ارزهای خارجی که توسط بانک مرکزی روسیه نگهداری می‌شود، رخ داده است. مجموع ذخایر فارکس در اواخر پاییز ۲۰۲۱ از ۶۲۰ میلیارد دلار فراتر رفت و روسیه را در رتبه پنجم جهان قرار داد. نسبت بدهی عمومی روسیه به تولید ناخالص داخلی حدود ۱۷ درصد بوده که یکی از پایین ترین نسبت بدهی در جهان است. بودجه دولتی متعادل یا مازاد، دلیل دیگری است که چرا روسیه نیازی به استقراض در خارج از کشور ندارد.

در مورد چین نیز، درگیری تجاری ادامه‌دار بین ایالات متحده و چین و همچنین تحریم‌ها علیه نهادهای چینی، پکن را مجبور کرده است تا گام‌هایی را برای کاهش وابستگی دومین اقتصاد بزرگ جهان به دلار بردارد. در همین راستا، بانک خلق چین (PBOC) به طور منظم سهم این کشور از اوراق خزانه ایالات متحده را کاهش می‌دهد و همچنان دومین طلبکار خارجی بدهی‌های دولتی ایالات متحده است. چین مانند روسیه شروع به توسعه پلت فرم پرداخت خارجی خود (CIPS) کرد که یک سیستم رقیب در مقابل سوئیفت بوده و استفاده آزمایشی از سال ۲۰۱۹ شروع شده است.

علاوه بر این، چین در تلاش است تا ارز خود، یوآن را بین المللی کند، که در سبد صندوق بین المللی پول در کنار دلار آمریکا، ین ژاپن، یورو و پوند انگلیس گنجانده شده بود. پکن اخیراً چندین گام در جهت تقویت یوان از جمله انباشت ذخایر طلا، راه اندازی معاملات آتی نفت خام با قیمت یوان و استفاده از این ارز در تجارت با شرکای بین المللی برداشته است. همچنین چین به طور رسمی یوان دیجیتال را در طول بازی‌های المپیک ۲۰۲۲ راه‌اندازی کرد که آشکارا بخشی از دستور کار بین‌المللی‌سازی یوان است. یوان دیجیتال به سرعت بسیار محبوب شد و بیش از ۱۴۰ میلیون کیف پول شخصی تا پایان سال ۲۰۲۱ در چین افتتاح شده است.

به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI)، چین در حال برنامه ریزی برای ارائه تسهیلات در کشورهای شرکت کننده برای ترویج استفاده از یوان است. علاوه بر این، چین فعالانه برای استفاده بیشتر از یوان و ارزهای ملی در چارچوب توافقنامه موسوم به مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای (RCEP) فشار می‌آورد.

البته در یک اقدام مشترک بین روسیه و چین، در چارچوب سایر گروه‌هایی چندملیتی مانند بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اوراسیا، و همچنین در تجارت دوجانبه چین و روسیه به طور هدفمند به استفاده بیشتر و بیشتر از ارزهای ملی به جای دلار آمریکا می‌پردازند. این روش در حال حاضر در تجارت با هند، ایران، ترکیه، اتحادیه اروپا، ژاپن و بسیاری از کشورهای آفریقایی استفاده می‌شود.

هدف از این پروژه مشترک چین و روسیه ایجاد یک شبکه تسویه حساب مستقر در اوراسیا است که برای رقابت با SWIFT، سیستم پیام رسانی جهانی بین بانک‌ها طراحی شده است. با شروع از روسیه، ایران و چین (RIC)، این مکانیسم پتانسیل آن را دارد که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)، آسه‌آن، بریکس و سایر سازمان‌های تجاری/امنیتی منطقه‌ای را متحد کند.

آینده دلار آمریکا
اگرچه صندوق بین‌المللی پول (IMF) به عنوان مجمع اصلی جهانی برای ارتقای همکاری‌های پولی بین‌المللی عمل کرده است و یک بسته ابزار ضروری برای این منظور (SDR و صندوق‌های وابسته به آن) نگهداری می‌کند، اما این صندوق به طور کامل قادر به مقابله با نواقص نبوده است. ایالات متحده و متحدان نظامی و سیاسی آن چندین دهه است که برای ایجاد سیاست‌ها و نهادهای پولی و مالی فعلی، فرآیندهای مذاکره طولانی داشته‌اند. در حالی که قدرت ارتش ایالات متحده توانسته نفوذ آن را دیکته کند، بنابراین فدرال رزرو و خزانه داری ایالات متحده نقشی محوری در بازارهای مالی ایفا کرده‌اند.

اما اکنون، دگرگونی تاریخی در حال وقوع است و به نظر می‌رسد سقوط دلار آمریکا اجتناب‌ناپذیر است. عوامل داخلی و خارجی، به روشی ترسناک اما واقع بینانه از سقوط غیرقابل برگشت جامعه آمریکا و همچنین دلار آمریکا می‌گویند. اکثریت قریب به اتفاق اقتصاددانان غربی کنونی و دیگر صاحب نظران اقتصادی قادر به درک یا پذیرش چنین احتمالی نبوده‌اند که وضعیت کنونی ارز ذخیره بین المللی می تواند سقوط کند.

پوتین و شی در اجلاس ویدئویی ۱۵ دسامبر ۲۰۲۱ قول دادند که سیستم پلتفرم پرداخت مشترک چین و روسیه (جایگزین سوئیفت) را توسعه دهند و ارزهای ملی را به میزان قابل توجهی در تجارت دوجانبه و همچنین در تجارت بین المللی خود افزایش دهند. هدف از این پروژه مشترک چین و روسیه ایجاد یک شبکه تسویه حساب مستقر در اوراسیا است که برای رقابت با SWIFT، سیستم پیام رسانی جهانی بین بانک‌ها طراحی شده است. با شروع از روسیه، ایران و چین (RIC)، این مکانیسم پتانسیل آن را دارد که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)، آسه‌آن، بریکس و سایر سازمان‌های تجاری/امنیتی منطقه‌ای را متحد کند. وزن ترکیبی ژئواکونومیک همه این بازیگران، به ناچار بسیاری دیگر را در سراسر جنوب جهانی و حتی اروپا جذب خواهد کرد. هنگامی که این پلتفرم جدید منتشر می‌شود، پیامدهای اساسی نه تنها در بازار ارز بلکه در کل توازن قدرت بین قدرت‌های بزرگ نیز احساس خواهد شد.