رسیدن به اقتصاد مقاومتی از مسیر اقتصاد دانش بنیان

بدون شک، علم و دانش در رشد ملی به دلیل ایجاد تخصص و ارتقای بهره وری کل عوامل تولید، نقش زیادی دارد و جایگاه فناوری و دانش به عنوان عوامل درون زا در توسعه اقتصادی کشور، یک جایگاه حیاتی است. از دید اقتصاد کلان سیاست‌های ابلاغی اصل ۴۴ قانون اساسی، برنامه‌های توسعه و سند چشم انداز بیست ساله کشور همگی حوزه اقتصاد دانش بنیان را جز حوزه‌های مهم و تأثیرگذار در کشور دانسته و توسعه این بخش را در اولویت برنامه‌های توسعه‌ای کشور قرار داده اند. طی چند سال گذشته، مقوله تولید در نامگذاری سالیانه جای داشته است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام نوروزی خطاب به مردم و مسئولین، سال ۱۴۰۱ را سال تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین نامگذاری کردند. در واقع این هم، شعار تولید و اشتغال است که با تکیه بر شرکت‌های دانش بنیان باید انجام بگیرد، توسعه و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان در سال‌های اخیر یک حرکت کارآفرینانه بوده که برای گسترش تعداد و ارتقای سطح این شرکت‌ها، دانشگاه‌ها و جامعه دانشگاهی به عنوان رکن اساسی محسوب می‌شود.

شرکت دانش بنیان شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه در حوزه فناوری‌های برتر و و با ارزش افزوده زیاد بویژه در حوزه نرم افزارهای مربوط تشکیل شده اند. در واقع یک شرکت دانش بنیان به عنوان کارخانه تبدیل دانش به کالا و خدمت فعالیت می‌کند. پارک‌های علم و فناوری کانونی برای توسعه نوآوری‌های دانش محور از طریق مساعدت در تشکیل و تقویت بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط دانش محور و کارآفرین محسوب می‌شوند.

همچنین، با آنکه شرکت‌های دانش بنیان عامل ایجاد اقتصاد دانشی پایدار و توسعه دانش بومی در بسیاری از کشورها هستند اما این موسسه‌ها در ایران مطابق با چشم انداز ۲۰ ساله کشور، از لحاظ کمی و کیفی در وضعیت مطلوب قرار نداشته و در مسیر توسعه خود دچار چالش‌هایی از جمله ناشی از مشکلات اقتصادی کشور، رکود صنعت و بازارهای داخلی و سیاست‌های ناموزون حمایتی دولت هستند. به عنوان مثال حمایت دولت در قالب کمک مالی به صندوق نوآوری و شکوفایی از محل مالی صندوق توسعه ملی یا ذخیره ارزی و اختصاص سالانه نیم درصد از بودجه را برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان به صندوق نوآوری و شکوفایی باید صورت پذیرد. برای آن که شرکت‌های کنونی ما به سمت شرکت‌های دانشی پیش بروند لازم است که سیستمی مبتنی بر یک دانش خاص با مشخص شدن محدودیت‌های سلسله مراتبی، توزیع قدرت تصمیم گیری و از همه مهم‌تر داشتن قدرت نوآوری فراتر از قدرت اسمی، به وجود بیاید.

متأسفانه تعداد شرکت‌های دانش بنیان فعال در بخش کشاورزی و منابع طبیعی نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی، قابل توجه نیست. بنابر آمارها، بیش از ۶۶۰۰ شرکت دانش بنیان تأیید شده در کشور وجود دارند که تنها ۲۷۹ شرکت دانش بنیان در زمینه فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی فعالیت دارند. در حالی که، بخش کشاورزی سهم مهمی در تولید ناخالص داخلی کشور و نیز اشتغال زائی دارد. در استان گیلان، بیش از ۶۰ شرکت دانش بنیان مشغول به کار هستند که فقط ۹ شرکت در زمینه کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی آن هم طی چهار سال اخیر فعالیت می‌کنند که یقیناً این آمار در مقایسه با نمودار جمعیتی و ظرفیت‌های بالای بخش کشاورزی استان مناسب نیست. این مسئله، نشان می‌دهد گیلان در حوزه زیر ساخت‌های دانش بنیان با میانگین کشوری فاصله زیادی دارد.

پروژه تقویت شرکت‌های دانش بنیان بخش کشاورزی ذیل برنامه ملی توسعه و نفوذ فناوری در بخش کشاورزی با محوریت ارتقا بهره وری عوامل تولید، پیاده سازی نظام نوین ترویج، انتقال فناوری شرکت‌های دانش بنیان سال‌ها پیش در وزارت جهاد کشاورزی طی تفاهم نامه با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تعریف شده است. اما بیشتر شرکت‌های دانش بنیان عرضه محور هستند، نه تقاضامحور. در حال حاضر شرکت‌های دانش بنیان بخش کشاورزی با مشکلات متعددی مواجه هستند. واقعیت این است که شاید یکی از دلایل کم توفیق بودن بخش کشاورزی در عرصه‌های فناوری، تعداد کم شرکت‌های دانش بنیان باشد. لذا باید شرکت‌های دانش بنیان در بخش کشاورزی حمایت، تقویت و گسترش یابند. لذا، رفع مشکلات شرکت‌های دانش بنیان می‌تواند زمینه ورود فناوری‌های جدید را به بخش کشاورزی، دامپروری و منابع طبیعی فراهم سازد. کار در حوزه‌های فناوری بخش کشاورزی و عرضه محصولات نهایی در زمینه‌های مختلف همچون سموم کشاورزی، بذر، کود، نهاده‌های دامی و طیور، واکسن‌ها و مکانیزاسیون نیاز به مجوز دارد و تسهیل در صدور مجوزها از جمله مجوز صادرات از مزیت‌های فعالیت در پارک‌های علم و فناوری می‌باشد زیرا، عمده این مجوزها در وزارت جهاد کشاورزی متمرکز است. لذا پیشنهاد می‌شود تأسیس شهرک علم و فناوری کشاورزی و منابع طبیعی در گیلان مورد توجه استاندار و نمایندگان محترم مجلس قرار گیرد. زیرا، راه اندازی این شهرک گامی مهم در راستای توسعه کشاورزی و مشارکت و اشتغالزایی فارغ التحصیلان کشاورزی می‌باشد.

نکته قابل تأمل که نیاز به واکاوی دارد این است که تعداد زیادی از شرکت‌های فعال فناور در گیلان به دلایل احتمالی مختلف از جمله فقدان قوانین و مقررات منسجم، یکپارچه و کاربردی در خصوص حقوق مالکیت فکری و چگونگی اعطای آن به ابتکارات و اختراعات محققین، روند کند و گاهاً سلیقه‌ای ارزیابی برای تبدیل واحدهای فناور به شرکت برای دانش بنیان شدن، الزام به زود بازدهی شرکت‌ها از سوی پارک، نگاه محصول گرا به عملکرد شرکت‌ها از سوی پارک یا عدم تخصیص صحیح، بهینه و متناسب منابع، اقدام نکرده اند.

شرکت‌های دانش بنیان بخش کشاورزی می‌توانند با تبدیل علم فناوری حاصل از تحقیقات به محصول برتر تقاضا محور، برنامه ریزی بر اساس تقاضا و افزایش مداوم کیفیت و تولید ارقام جدید برتر نسبت به ارقام فعلی گامی مهم در راستای اقتصاد مقاومتی و اشتغال زایی بردارند. لذا، انتظار می‌رود وزارتخانه‌ها از جمله جهاد کشاورزی و صمت با کمک دستگاه‌های مرتبط یا همکار از جمله بانک‌ها در راستای نامگذاری امسال توسط رهبر انقلاب اسلامی، بسته اجرایی و عملیاتی در خصوص شعار سال از جمله تفویض اختیارات، اصلاح رویه‌ها و و حذف و اصلاح برخی از بخشنامه‌ها و آئین نامه‌ها یا مقررات زائد مرتبط با فعالیت شرکت‌های دانش بنیان از جمله صدور مجوزها و موضوعات مرتبط با زیرساخت‌های شهرک‌های کشاورزی و نیز نمایشگاه کالای دانش بنیان بخش کشاورزی و برنامه‌های ترویج استفاده از محصولات دانش بنیان در سطح مصرف کننده نهایی را تهیه و تدوین و در مواردی بازنگری کنند. همچنین حمایت از شرکت‌های دانش بنیان استان و پیگیری تسهیلات حمایتی از صندوق نوآوری و شکوفایی معاون ریاست جمهوری برای توسعه اقتصاد دانش بنیان بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

*پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان / محمود هوشیارفرد / مهر